Þórður Björn Sigurðsson

Þó nokkur umræða hefur skapast um kvörtun Hagsmunasamtaka heimilanna til umboðsmanns Alþingis varðandi innheimtu verðtryggðra lána.  Í lögfræðiáliti sem samtökin hafa lagt til grundvallar kemur fram að svo virðist sem reglugerð sú sem Seðlabankinn hefur gefið út og lánastofnanir styðjast við þegar kemur að innheimtu verðtryggðra lána skorti lagastoð.

Í gildandi lögum um vexti og verðtryggingu nr. 38/2001 segir í 13. gr. :

Í reglum Seðlabankans nr. 492/2001 segir:

Í lögfræðiálitinu er rakið hvað felst í hugtakinu greiðslur, en skv. álitinu eru greiðslur afborganir af höfuðstól og vextir.  Það er niðurstaða lögfræðiálitsins að heimild sé fyrir því í lögum að verðbæta greiðslur en lagaheimild skorti fyrir verðbótafærslu höfuðstólsins eins og reglur Seðlabankans segja til um.

Áhrifin af því að verðbæta höfuðstólinn, en ekki bara afborganir og vexti, eru gríðarleg þegar kemur að heildarendurgreiðslu lánsins vegna þess að verðbætur á höfuðstól koma ekki til greiðslu jafnóðum á hverjum gjalddaga, heldur bætast við höfuðstólinn og taka á sig verðbætur og vexti á hverjum gjalddaga.  Þannig verða til margfeldisáhrif og höfuðstóll skuldarinnar blæs út.

Ég tók til skoðunar greiðsluseðla á verðtryggðu jafngreiðsluláni sem tekið var 6. nóvember 2003.  Lánið ber 5,6% vexti á ári og stóð VNV í 229 við lántöku.  Lánið var ekki ýkja hátt, kr. 1.400.000,-  En það er kannski vegna þess að tölurnar eru ekki svo háar að þægilegt er að styðjast við þær til útskýringar á því sem raunverulega gerist (VNV hækkaði úr 229 í 229,3 milli gjalddaga):

1. gjalddagi
Eftirstöðvar á gjalddaga	1.400.000
Verðbætur á eftirstöðvar	1.834
Afborgun af höfuðstól		1.503
Verðbætur á afborgun		2
Vextir (í 25 daga)		5.444
Verðbætur á vexti		7
Seðilgjald		250
Til greiðslu		7.206
Eftirstöðvar eftir greiðslu	1.400.328

 

Í fyrsta lagi reiknar lánveitandi út verðbætur á höfuðstól.  Sú aðferðafræði sem notuð er byggir á því að mæla breytingar á vísitölu neysluverðs á milli gjalddaga og margfalda svo þá hlutfallslegu breytingu með höfuðstól.  Verðbætur á höfuðstól koma ekki til greiðlsu á gjalddaga heldur færast á höfuðstólinn og mynda þannig nýjan og breiðari stofn til útreikninga verðbóta, afborgana og vaxta á næsta gjalddaga og svo koll af kolli.[1] Þessi aðgerð á sér ekki lagastoð samkvæmt lögfræðiálitinu.

Því næst er reiknuð út afborgun af höfuðstól og verðbætur á afborgun.  Þar sem um er að ræða jafngreiðslulán (annuitet) liggja nokkuð flóknir útreikningar að baki því hver afborgunin er.  Skoða má þetta svar á vísindavefnum til að átta sig betur á muninum á jafngreiðsluláni og láni með jöfnum afborgunum af höfuðstól.  Til að reikna út verðbætur á afborgun er ekki stuðst við hlutfallslega breytingar á vísitölu milli gjalddaga heldur frá lántökudegi og til gjalddaga.  Þannig mætti segja að höfuðstóllin sé de facto verðbættur jafnóðum og hann er greiddur til baka. 

Að lokum eru útreiknaðir vextir og verðbætur á vexti.  Til að reikna út vexti er vaxtaprósentan margfölduð með höfuðstólnum og þannig fundnir út ársvextir í krónum.  Þeirri upphæð er svo deilt í 360 til að finna út vexti per dag.  Sú upphæð er margfölduð með dagafjöldanum sem um ræðir á hverjum gjalddaga.  Til að reikna út verðbætur á vexti er stuðst við hlutfallsegar breytingar á vísitölu milli gjalddaga.

Ef verðbótafærsla höfuðstólsins færi ekki fram væru eftirstöðvar eftir greiðslu 1. gjalddaga kr. 1.398.407,- en ekki kr. 1.400.328,-  Höfuðstóllinn myndi lækka milli gjalddaga en ekki hækka.  Samkvæmt lögfræðiálitinu er það líka ætlun löggjafans:

Næsti gjalddagi lítur svona út (VNV hækkaði úr 229,3 í 230 milli gjalddaga):

2. gjalddagi
Eftirstöðvar á gjalddaga	1.400.328
Verðbætur á eftirstöðvar	4.275
Afborgun af höfuðstól		1.511
Verðbætur á afborgun		6
Vextir (í 31 dag)		6.535
Verðbætur á vexti		20
Seðilgjald		250
Til greiðslu		8.322
Eftirstöðvar eftir greiðslu	1.403.086

 

Ofangreint dæmi sýnir glögglega virkni margfeldisáhrifanna þegar verðbætur hlaðast mánaðarlega utan á höfuðstól.  Þannig verður í raun til nýtt lán í hverjum mánuði eins og rakið er í lögfræðiálitinu sem ég læt fylgja með færslunni.

 

  

[1] Eftirstöðvar á gjalddaga + verðbætur á höfuðstól - afborgun af höfuðstól eru kr. 1.400.331.  Eftirstöðvar eftir greiðslu eru kr. 1.400.328 með verbótum.  Þarna munar 3 krónum.

Þann 17. júní síðastliðinn birti ég færslu undir nafninu ,,Verðryggingin ólögleg svikamylla?"  Færslan byggir á greiðsluseðli fyrir gjalddaga á verðtryggðu láni.  Í færslunni er útskýrt hvernig lánveitandi þríverðbætir lánið á hverjum gjalddaga.  Í fyrsta lagi er höfuðstóllin verðbættur, í annan stað er greiðsla af höfuðstól verðbætt og í þriðja lagi eru vextir verðbættir.  Í framhaldi er gerður samanburður á heildarendurgreiðslu verðtryggðs láns annars vegar og óverðtryggðs láns hins vegar.  Í restina er þeirri spurningu velt upp hvort sú aðferðafræði sem fjármálafyrirtæki viðhafi við innheimtu verðtryggðra lána standist lög.

Færslan er hér: http://tbs.blog.is/blog/tbs/entry/1174485/

	Umboðsmaður kannar útreikninga
Ábyrgðarmaður færslu Tilkynna um óviðeigandi tengingu við frétt

Í Fréttablaðinu í dag er viðtal við Árna Pál Árnason, efnahags- og viðskiptaráðherra.  Árni Páll vill fækka verkefnum ríkisins í hagræðingarskyni.  Viðtalið er birt á vef Vísis.  Í því segir m.a.:

Vísir hefur svo orðrétt eftir Árna Páli: 

Að skilgreina hlutverk og verkefni ríkisins í síbreytilegum heimi hlýtur að vera umræða sem aldrei tekur enda.  Í því ljósi ber að taka vel í það frumkvæði sem ráðherra tekur með því að hefja þessa umræðu nú. 

Hitt er annað mál hvort einkavæðing af því tagi sem ráðherra kallar eftir sé til þess fallin leysa fjárhagsvanda ríkisins.  Af hverju að búa til einn milliliðinn í viðbót sem þarf að fá sitt?  Og ef annar aðili getur í raun gert þetta fyrir minni pening en ríkið borgar í dag, af hverju getur ríkið þá ekki tekið upp ódýrari vinnubrögð sjálft?

Að hve miklu leyti er sá þjónustumarkaður sem Árni Páll vill búa til um upplýsingatækniþörf ríkisins sérhæfður?  Hversu margir aðilar myndu á endanum keppa um hituna?  Ekki þarf annað en að taka dæmi um mælaleigu Finns Ingólfssonar til að skynja að sporin hræða.  Þá kemur Kögunarmálið fljótlega upp í hugann svo ekki sé minnst á einkavæðingu bankanna. 

Kögun komst reyndar aftur í opinbera eigu í gegnum Landsbankann eftir að Jón Ásgeir og félagar voru búnir að taka snúning á félaginu.  Í dag er Kögun hluti af Skýrr sem er í eigu Lífeyrissjóða og Landsbankans.  Þetta er svo aftur forvitnilegt í því samhengi að Skýrr er skammstöfun fyrir gamla nafn hins opinbera fyrirtækis: Skýrsluvélar ríkisins og Reykjavíkurborgar.

Þegar jafnaðarmenn ræða um mörkin á milli einkareksturs og ríkisreksturs má alveg rifja upp Stefnuskrá íslenzkra jafnaðarmanna frá 1915.  Í henni segir: 

Að fortíð skal hyggja er framtíð skal byggja.  Sú kollsteypa samfélagsins sem öfgamarkaðshyggja ól af sér kann að vera vísbending um mikilvægi þeirra orða.

Hagsmunasamtök heimilanna standa nú fyrir undirskriftasöfnun og krefjast afnáms verðtryggingar og almennra leiðréttinga lána. Því til áréttingar birta samtökin umfjöllun um fjórar mismunandi leiðir að þessu marki.  Ein af þeim leiðum sem um ræðir er kennd við skiptigengi.  En hvað felur sú leið í sér?  Eftirfarandi texti er fenginn að láni hjá HH og útskýrir vonandi málið.

Skiptigengisleið
Aðferðin felur í sér að fjárskuldbindingar í krónum eru færðar yfir í nýjan eða annan gjaldmiðil á mismunandi gengi í þeim tilgangi að endurreisa heimilin og hagkerfið. Það myndi leiða til aukinnar velferðar í gjörbreyttu efnahagsumhverfi og skapa tækifæri til að leiðrétta þá ósanngjörnu eignaupptöku sem átt hefur sér stað.

Skiptigengisleiðin hefur reynst vel til að byggja upp þjóðfélög að nýju eftir alvarleg áföll. Þrátt fyrir að ekki sé um algerlega sambærilegt ástand að ræða og þar sem þetta hefur verið gert, eins og í Þýskalandi, þá er það mat samtakanna að þessi leið sé jafn einföld og hún er snjöll. Það er því kannski engin tilviljun að Þjóðverjar hafi beitt henni í þrígang, nú síðast þegar þýsku ríkin sameinuðust.

Kostir skiptigengisleiðarinnar:
- Almenn skuldaleiðrétting treystir rekstrargrunn heimila og fyrirtækja og hraðar endurreisn.
- Samrýmist eignarréttarákvæðum stjórnarskrárinnar.
- Er áhrifaríkt og skjótvirkt úrræði sem ríkisstjórnin getur auðveldlega beitt.
- Gerir verðtryggingu óþarfa.
- Fjármálakerfið hreinsar út eitraðar og verðlausar platkrónur sem sitja eftir úr froðuhagkerfinu.
- Svart fé og því sem skotið hefur verið undan leitar upp á yfirborðið því enginn vill sitja uppi með gamlar úreltar og verðlausar krónur.

Hagsmunasamtök heimilanna taka ekki afstöðu til þess hvaða gjaldmiðill yrði fyrir valinu, það er pólitísk spurning sem stjórnvöld þurfa að svara. Sem dæmi mætti nefna nýja íslenska krónu, evru, Bandaríkjadal, kanadískan dal, norska krónu eða jafnvel nýja samnorræna krónu.

Meira um skiptigengisleið
Til þess m.a. að örlög þjóðarinnar í peningamálum verði frekar í hennar eigin höndum, er nauðsynlegt að skipta um gjaldmiðil og gera það með mismunandi gengi eftir því hvort um er að ræða t.d. laun og lágmarkssparnað eða aflandskrónur byggðar á falsverðmætum.

Aðgerðin ætti ekki að taka nema nokkra daga og myndi flýta endurreisn þjóðar um mörg ár.
Jafnhliða upptöku nýs gjaldmiðils verði gjaldeyrishöft afnumin og verðtrygging á neytendalán bönnuð og í framhaldi gerð krafa um ábyrga efnahagsstjórn. Þá yrði að búa þannig um hnútana að auðvelt væri fyrir þá lántakendur sem nú þegar eru með verðtryggð lán að greiða þau upp með nýjum lánum, eða breyta þeim í þá veru sem lagt er til með nýju lánakerfi, án uppgreiðslu eða stimpilgjalda.

Með þessum hætti gæti Ísland á ný og mun fyrr náð aftur stjórn á eigin efnahags- og peningamálum. Aðgerð sem þessi væri einnig jákvæð hvort heldur sem landið verður aðili að ESB, þar sem hún mun styðja við og flýta fyrir því að landið uppfylli Maastricht-skilyrðin fyrir upptöku Evru, eða ef þjóðin ákveður að standa utan sambandsins, með gjaldmiðil sem, öndvert við núverandi krónu, væri gjaldgengur í alþjóðlegum viðskiptum. Samtökin taka ekki afstöðu til þess hvaða gjaldmiðill verður fyrir valinu, ný íslensk króna eða einhver annar.

Hugmyndin er ekki ný af nálinni og á sér fordæmi erlendis frá. Henni var til að mynda þrisvar hrint í framkvæmd í Þýskalandi á 20. öld, nú síðast við sameiningu Þýskalands. Þrátt fyrir að aðstæður hér á landi séu ekki alveg sambærilegar því sem þar var telja samtökin að þessi leið yrði vænleg til endurreisnar hagkerfisins.

Í sinni einföldustu mynd felst hugmyndin í því að eignir og skuldir eru færðar yfir í annan gjaldmiðil á mismunandi gengi. Sem dæmi mætti taka að smærri fjárhæðir, eins og laun og innistæður upp að ákveðnu marki færu yfir á genginu 1 á móti 1. Þannig yrðu 100 þúsund í gamla kerfinu jafngildi 100 þúsund í því nýja. Stærri skuldbindingar á borð við húsnæðislán færu yfir á öðru skiptigengi, til dæmis 1 á móti 0,6 - 0,7 (stuðullinn myndi miðast við uppsafnaða verðbólgu frá 2008 sem er nú um 34% frá 1. janúar 2008). Verðfærslur opinberra skráninga, s.s. fasteignaskrár á fasteignamati og brunabótamati verði skipt á genginu 1 á móti 0,6 - 0,7. 20 milljónir í gamla kerfinu yrði þannig að 14 milljónum í því nýja. Með þessu móti mætti leiðrétta fyrir það verðbólguskot sem varð vegna hrunsins og já, afnema verðtryggingu með skjótvirkri einskiptisaðgerð. Þess vegna telja Hagsmunasamtök heimilanna skiptigengisleiðina færa.

Einföld skýring á vandamálum hagkerfisins
Eitt af fórnarlömbum íslenskra viðskiptahátta í aðdraganda bankahrunsins er íslenska krónan. Með markaðsmisnotkun banka og lykilaðila íslensks viðskiptalífs á bæði hlutabréfa- og skuldabréfamarkaði, með dyggri aðstoð peningaprentunaráhrifa almennrar verðtryggingar og peningastefnu Seðlabankans, var peningamagn í umferð margfaldað á árunum 2001 til 2008.

Ekki reyndist innistæða fyrir þessari aukningu og má segja að með þessu móti hafi þessir aðilar stundað peningafölsun og komist upp með það. Verðlausum pappírum var gefið verðgildi m.a. í svokölluðum „endurhverfum viðskiptum" bankanna við Seðlabankann. Þannig gátu bankarnir og velvildarmenn þeirra, sem voru fyrst og fremst í eigendahópnum, í reynd skipt út platkrónum fyrir alvöru krónur.

Í dag sitja þessar „alvöru" krónur á bókum seðlabankans og fjármagnseigenda í formi alfandskróna og skuldabréfa. Fjármagnseigendur bíða nú í röðum og vilja skipta þessum aflandskrónum yfir í gjaldeyri. Seðlabankinn hefur kynnt áætlun um losun gjaldeyrishafta, en helsta hindrunin á þeirri vegferð er hið mikla magn króna í umferð sem gert er ráð fyrir að eigendur vilji skipta yfir í gjaldeyri.

Seðlabankinn hefur því í áætlunum sínum kynnt tvær hugsanlegar leiðir til þess að losa um þá spennu sem hið mikla krónumagn veldur. Báðar byggja á því að beitt verði mismunandi gengi fyrir krónueignir fjármagnseigenda sem vilja losna úr helsi íslensku krónunnar. Annars vegar að gjaldeyrir verði seldur á uppboði og hins vegar að gjaldeyrisútflæði verði skattlagt þannig að raungengi liggi í reynd við aflandsgengi en ekki álandsgengi (opinbert skráningargengi Seðlabankans). Einungis uppboðsleiðin er komin til framkvæmda með því tilraunauppboði sem Seðlabankinn hefur þegar tilkynnt.

Ljóst er að leiðir Seðlabankans munu taka langan tíma, enda er nú gert ráð fyrir að gjaldeyrishöft verði viðvarandi a.m.k. til 2015. Aðferðarfræði Seðlabankans setur því þannig fjármagnseigendur í ökumannssætið varðandi tímalengd afnáms hafta. Stærsti gallinn við aðferðarfræði Seðlabankans er hins vegar sá að með henni verður ekki dregið úr peningamagni í umferð. Allt of margar krónur í umferð þýða að varanlega hefur dregið úr verðgildi gjaldmiðilsins og undirliggjandi verðbólguþrýstingur skapar hættu á annarri aðför að högum heimilanna þegar þessar krónur án undirliggjandi verðmætasköpunar komast í umferð eins og áætlun Seðlabankans gerir ráð fyrir. Þessu til viðbótar er gert ráð fyrir að lífeyrissjóðir landsmanna verði helstu kaupendur á þessum krónum.